Ustanowienie organizacji Kościoła polskiego było dziełem dwóch najważniejszych autorytetów ówczesnej Europy: papieża Sylwestra II i cesarza Ottona III podczas zjazdu gnieźnieńskiego, kiedy powołano metropolię gnieźnieńską i biskupstwa krakowskie, wrocławskie i kołobrzeskie. Jednak faktycznym jej twórcą był Bolesław Chrobry. To on wyznaczył nowym diecezjom stolice, granice i uposażenie.

Wybór stolicy biskupiej

Wybór Wrocławia na stolicę biskupią nie był przypadkowy – wynikał z centralnego położenia grodu, skrzyżowania w nim najważniejszych dróg handlowych, zaplecza rolno-spożywczego, możliwości kontroli południowego pogranicza Śląska oraz bogatych złóż kamienia budowlanego i szlachetnego w okolicach Strzelina i Strzegomia. Z pewnością Wrocław przełomu X i XI w. był najludniejszym i najzamożniejszym ośrodkiem śląskim. Zaliczony przez Geografa Bawarskiego do jednego z 25 „civitates” plemienia Ślężan obejmował gród i podgrodzie z centralną wyspą, zwaną później Tumską, gdzie na 5-6 ha mogło mieszkać w razie potrzeby nawet 3000 osób. Właściwy gród znajdował się w miejscu dzisiejszego kościoła św. Marcina i był otoczony pierścieniem wałów. Obszerne podgrodzia – po lewej stronie Odry – „szlak św. Wojciecha” oraz drugie, zwane Ołbinem, zamieszkiwali możni i rzemieślnicy.

Do wyniesienia Wrocławia ponad inne śląskie grody, jak Głogów, Legnica czy Opole przyczyniła się w dużej mierze katedra biskupia – wzniesiona przez Bolesława Chrobrego ok. 1000 roku dla pierwszego biskupa wrocławskiego Jana. Z badań wykopalisk archeologicznych wynika niezbicie, że pierwotna budowla katedralna znajdowała się dokładnie na miejscu dzisiejszej „matki kościołów wrocławskich”.

Od samego początku patronem katedry, miasta biskupiego, kapituły i całej diecezji był św. Jan Chrzciciel, którego relikwie znajdują się w katedrze od 1428 r. Jej drugorzędnymi patronami byli św. Jan Apostoł i Ewangelista oraz św. Wincenty Męczennik. Umiłowany uczeń Pański św. Jan Apostoł był uważany za współpatrona miasta, co potwierdza jego symbol umieszczony w herbie miejskim. Trzeci z patronów, św. Wincenty znany był we Wrocławiu już od połowy XI wieku, kiedy to biskup Hieronim przywiózł przechowywane do dzisiaj jego relikwie z Rzymu. Był patronem kapituły, a od XIV w. jego wspomnienie obchodzono jako święto nakazane.

Zamach na pierwociny chrześcijaństwa

Po pierwszych trzech dekadach pomyślnego rozwoju państwa i chrześcijaństwa na ziemiach polskich po śmierci króla Mieszka II nastąpił gwałtowny regres: rywalizacja o tron, waśnie domowe i zamieszki w dzielnicach. Żaden z możnowładców nie miał wystarczająco dużo sił i wpływów, by objąć władzę nad całym krajem. Wraz z ożywieniem dawnych separatyzmów plemiennych lud odwracał się od religii chrześcijańskiej, powracając do pogańskich tradycji. Dziedzictwo Bolesława Chrobrego narażone było na zaprzepaszczenie. Powstanie ludowe, nazywane przez historyków reakcją pogańską, osłabiło pierwsze lata chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Miary nieszczęść dopełnił w 1039 r. najazd czeskiego księcia Brzetysława I, który zamierzał nie tylko podporządkować sobie Śląsk, ale docierając do Gniezna spustoszył je i uprowadził z tamtejszej katedry relikwie św. Wojciecha, by na podstawie ich posiadania rozpocząć starania o metropolię w Pradze. Gall Anonim donosi, że Gniezno tak długo pozostawało w opuszczeniu, że w tamtejszym kościele św. Wojciecha „dzikie zwierzęta założyły swe legowiska”.

Wojowie Brzetysława zniszczyli także wiele śląskich miast: Wrocław, Strzegom, Opole, walki toczyły się także pod Legnicą. Kronikarz Kosmas zapisał, że Brzetysław: „wsie rzeziami, rabunkami, pożarami pustoszył, obronne miejsca zdobywał”. Zrujnowany Śląsk do 1050 r. pozostawał pod panowaniem czeskim. Dotkliwe grabieże pozbawiały wsie żywności, a miasta – dóbr kultury. Ze skarbca katedry wrocławskiej skradziono wówczas księgi liturgiczne i paramenty kościelne, a sama tak młoda jeszcze katedra Chrobrego legła w gruzach.

Można przypuszczać, że w okresie reakcji pogańskiej biskupi wrocławscy byli zmuszeni opuścić stolicę. Według przekazów prawdopodobnie biskup zdołał uciec i uchronić się w Żmigródku. Po wycofaniu się najeźdźców czeskich biskup przeniósł się do Smogorzowa k. Namysłowa, a następnie do Ryczenia k. Brzegu. Zapis taki podaje Jan Długosz na podstawie przekazów środowiska książąt brzeskich. W 1390 r. bowiem brzeski książę Ludwik I polecił przeprowadzić wszelkie prace „w poszukiwaniu biskupów” w Ryczynie – były to pierwsze naukowe badania wykopaliskowe na ziemiach polskich.

Walki książąt o tron Polski i najazd księcia Brzetysława w ciągu kilku lat zniszczyły pierwociny polskiej organizacji kościelnej i dotkliwie spustoszyły ziemie śląską. Najazdy i wewnętrzne walki możnych rodów o prymat pokazały też, że ewangelizacja ludu śląskiego była jeszcze bardzo płytka i nie zapuściła zbyt mocnych korzeni, by obronić się choćby przed pogańskimi obyczajami. Rocznik hildesheimski donosił wręcz, że „Mieszko, książę Polaków, zmarł śmiercią przedwczesną, a chrześcijaństwo, dobrze zapoczątkowane przez jego przodków, a przez niego jeszcze bardziej wzmocnione, niestety, żałośnie zginęło”.

Odnowiciele chrześcijaństwa na Śląsku

Dobytek Mieszka I i Bolesława Chrobrego miał uratować dopiero Kazimierz Odnowiciel, a podniesienia Kościoła na Śląsku podjął się ustanowiony przez niego słynny biskup Hieronim, od którego rozpoczęły się katalogi biskupów wrocławskich. Historycy są zgodni, że tak jak król w pełni zasłużył on na miano „odnowiciela” diecezji. Kim był Hieronim? Niektórzy badacze twierdzą, że rzymskim szlachcicem, inni, że Wallonem pochodzącym z okolic Kolonii, podobnie jak Aron, biskup krakowski. Hieronim, wyświęcony na biskupa w 1046 r. być może już od tego czasu podróżował po śląskich miastach, a wspomniany Ryczyn mógł być jego tymczasową siedzibą. Oficjalnie dopiero w 1051 r. objął on biskupstwo i osiadł we Wrocławiu. Niewiele o nim dziś wiadomo, ale kilka faktów źródła potwierdzają: Hieronim rządził biskupstwem w latach 1051-1062 i przede wszystkim rozpoczął odbudowę katedry. Sprowadził także do Wrocławia relikwie św. Wincentego, diakona i męczennika z Saragossy, który stał się jej współpatronem. Za czasów Hieronima katedra była w posiadaniu także innych relikwii męczenników: Kancjusza, Kancjana i Kancjanilli, w których święto 31 maja odbywały się we Wrocławiu kapituły gremialne. Biskup Hieronim prawdopodobnie uzyskiwał dziesięciny od ludności śląskiej, co pozwoliło mu na fundowanie uposażeń dla prałatów i kanoników. Biskup-Odnowiciel musiał bowiem zgromadzić wokół siebie duchownych, by odtworzyć struktury kościelne. Z rządami Hieronima wiąże się także fundację kościoła św. Marcina na Wyspie Tumskiej. Hieronim wprowadził śląski kościół w późniejszą reformę kościoła powszechnego – przeprowadzoną przez Grzegorza VII i jego legatów, po której wzmocniona organizacja kościelna przetrwała całe wieki.

Na podst. „Historii Kościoła katolickiego na Śląsku” ks. prof. Józefa Mandziuka