Stambuł – jedyne miasto na świecie położone na dwóch kontynentach i od wieków stanowiące tygiel kultur. To największe miasto Turcji i największa aglomeracja Europy, licząca ponad 14 mln mieszkańców. Grecki Byzantion, łacińskie Nea Rome, bizantyjski Konstantynopol, turecki Istanbul – w każdym kamieniu czuje się tu bogactwo dziejów.

Lokalizacja Byzasa

historia dzisiejszego Stambułu rozpoczęła się w 675 r. przed Chrystusem, gdy na azjatyckim brzegu Bosforu osadę Chalcedon (dzisiejsza dzielnica Kadiköy) założyli greccy koloniści z Megary. Kilkanaście lat później znacznie korzystniejszą lokalizację na zachodnim brzegu Bosforu wypatrzył grecki król Byzas. Założone miasto nazwał Byzantion (Bizancjum). W 193 r. zostało ono zdobyte przez Septymiusza Sewera, a niedługo potem wchłonięte przez Cesarstwo Rzymskie. Kiedy Konstantyn Wielki przeniósł z Rzymu do Bizancjum stolicę Cesarstwa, początkowo nazwał miasto Nowym Rzymem (Nea Rome), a następnie – Konstantynopolem. Miasto, które podobnie jak zachodni Rzym zostało wzniesione na siedmiu wzgórzach i dorównało mu nie tylko rozmiarami, ale też wspaniałością architektury, powstało w ciągu zaledwie 6 lat. Już w pierwszym stuleciu swego istnienia Konstantynopol stał się najludniejszym miastem ówczesnego świata – liczył ponad milion mieszkańców, podczas gdy największe ośrodki Europy osiągały zaledwie 100 tys.

Scena dramatów

Sobór zwołany do miasta w maju 381 r. zrównał rangą biskupów Rzymu i Konstantynopola. Konstantynopol i jego okolice były miejscem jeszcze sześciu kolejnych soborów, ale też sceną licznych konfliktów w łonie chrześcijaństwa. Najpoważniejszy miał miejsce w 1054 r., kiedy to za sprawą biskupów Rzymu i Konstantynopola, którzy obrzucili się wzajemnie ekskomuniką, doszło do schizmy – podziału Kościoła na wschodni i zachodni. Nadzieje na powrót jedności chrześcijaństwa przekreśliła ostatecznie IV krucjata z 1204 r., zakończona zdobyciem i złupieniem Konstantynopola przez katolickie rycerstwo. Wprawdzie na krótko przed zdobyciem miasta przez Osmanów ostatni cesarz bizantyjski zadeklarował przyłączenie do Kościoła katolickiego, jednak w odpowiedzi na tę deklarację patriarcha Athanasios II opuścił swoje stanowisko. Grecka populacja miasta wolała raczej „turecki turban niż kardynalską mitrę”.

Ubrany w sułtański turban Mehmed II wkroczył do zdobytego miasta 29 maja 1453 r. Wkrótce zabrał się za porządkowanie jego społeczności. Każdej grupie wyznaniowej przydzielił zwierzchnika odpowiedzialnego przed nim za swoich współwyznawców, udzielił także swobód religijnych, choć nie bez pewnych warunków. Żadna świątynia niemuzułmańska nie mogła bezpośrednio sąsiadować z ulicą – dlatego każdą otacza mur czy kryje wysoka brama – zabroniono również używania dzwonów, by nie zagłuszały nawoływania muezinów.

Współcześnie w Stambule jest 2691 czynnych meczetów, a funkcjonują jedynie 123 kościoły, w tym 10 katolickich, i jest 26 synagog.

Oddzielone murem

Najwięcej zabytków Stambułu mieści się w europejskiej części miasta, na półwyspie położonym na południe od Złotego Rogu, który odpowiada historycznemu Konstantynopolowi. Tu znajdują się dzielnice Sultanahmet, Fener, Balat i Fatih. Co oczywiste, jedną z najczęściej zwiedzanych budowli jest pełniąca dziś funkcję muzeum bazylika Hagia Sophia, wzniesiona w 537 r. jako trzecia na tym miejscu świątynia nosząca wezwanie Mądrości Bożej. Dużo mniej spojrzeń przyciąga ukryty w zachodniej części Pierwszego Dziedzińca pobliskiego Pałacu Topkapi kościół pw. Pokoju Bożego – Hagia Eirene, który odgrywał rolę katedry do czasu konsekracji pierwszej Hagii Sophii w 360 r. To w nim 11 maja 330 r. Konstantyn Wielki poświęcił Cesarstwo Bogu chrześcijan. Pierwotnie obie świątynie wchodziły w skład jednego zespołu klasztornego i dopiero po zdobyciu Konstantynopola przez Osmanów rozdzielono je murem sułtańskiego pałacu. W przeciwieństwie do zdecydowanej większości kościołów Hagia Eirene nigdy nie została zamieniona na meczet; przez 400 lat pełniła funkcję arsenału, a później magazynu pamiątek i wykopalisk archeologicznych.

Grecki Fener

W labiryncie uliczek Feneru można znaleźć znajdującą się tu od 1602 r. siedzibę Ortodoksyjnego Patriarchatu Greckiego. Na dziedzińcu otoczonym drewnianymi budynkami, w których mieści się m.in. rezydencja patriarchy Bartłomieja I, stoi XVIII-wieczna bazylika św. Jerzego. W jej wnętrzu przechowywane są cenne ikony z innych stambulskich kościołów i relikwie świętych. W stosunkowo niewielkiej odległości od patriarchatu odnajdziemy trzy kolejne miejsca związane z Kościołem wschodnim. Na brzegu Złotego Rogu można zobaczyć osobliwą bułgarską cerkiew św. Stefana z końca XIX wieku, wykonaną w całości z kutego żelaza, a w plątaninie uliczek odnajdziemy kościół Panny Marii od Mongołów – Panagia Muhliotissa – jedyną świątynię z czasów bizantyjskich, która nieprzerwanie od 700 lat pełni pierwotną funkcję. Ponad tą świątynią, na tarasie, znajduje się bizantyjski kościół Matki Bożej Radosnej – Theotokos Pammakaristos, który w 1587 r. został zamieniony na meczet Fethiye. Gdy skierujemy się kilka przecznic na zachód, natrafimy na prawdziwą perłę – bizantyjski kościół Świętego Zbawiciela w Chorze, który pełni dziś funkcję muzeum – Kariye Müzesi. Można w nim oglądać najbogatsze i najlepiej zachowane w Stambule mozaiki i freski.

Po tamtej stronie

Położone na północnym brzegu Złotego Rogu tzw. Nowe Miasto jest odwieczną enklawą cudzoziemców. Dzielnice między Złotym Rogiem a Bosforem były określane od czasów bizantyjskich jako Pera – ziemia „po tamtej stronie”. W latach 30. XIX wieku dzielnicę tę zamieszkiwali Grecy, Ormianie i Żydzi, a obok nich zagraniczni dyplomaci, uchodźcy polityczni oraz potomkowie zachodnich Europejczyków osiedlonych w Stambule. Dzisiejsze dzielnice Beyoglu, Galatasaray i Taksim stanowią najbardziej zeuropeizowaną część Stambułu, o czym przypominają także znajdujące się tu liczne kościoły zachodniochrześcijańskie, z których pięć można znaleźć przy jednej tylko Istiklal Caddesi.

Główną świątynią katolicką jest katedra Świętego Ducha w dzielnicy Harbiye, przez turystów znacznie częściej jednak odwiedzany jest kościół św. Antoniego Padewskiego na wspomnianej Istiklal Caddesi, zbudowany w 1913 r. To największy kościół katolicki w Stambule, którego początki sięgają 1725 r. Po ówczesnej budowli nie ma jednak śladu. Świątynią opiekują się księża z Włoch. W niedziele odprawiane są w niej Msze św. w językach: angielskim, włoskim, tureckim i polskim – o godz. 10.30 w dolnej krypcie. W niedzielę czy w dniu powszednim kościół warto odwiedzić choćby z jednego powodu – dopóki my pamiętamy o swoich świątyniach, dopóty trwa Kościół nad Bosforem.