- A jak należy spojrzeć na rolę episkopatów w świetle nauczania Kościoła o synodalności? Jak wiadomo, niedawno Międzynarodowa Komisja Teologiczna wydała dokument nt. synodalności w życiu i misji Kościoła. Franciszek mówi, że to droga, której Bóg oczekuje od Kościoła w trzecim tysiącleciu. Jak konkretnie rozumieć słowa papieża i w czym owa synodalność miałaby się przejawiać dziś?

- Wydaje się, że papież Franciszek pragnie wzmocnienia kompetencji konferencji biskupów. Wyrazem tego jest np. dokonana niedawno nowelizacja kan. 838 Kodeksu Prawa Kanonicznego. Papież w motu proprio „Magnum principium” z 3 września 2017 r. przyznał konferencjom episkopatów prawo do zatwierdzania i wydawania ksiąg liturgicznych dla swoich regionów. Dotychczas Stolica Apostolska dokonywała szczegółowego sprawdzenia tak przygotowanych wydań i udzielała stosownej aprobaty. Dziś ma być to tylko formalne potwierdzenie dotyczące najważniejszych kwestii (np. formuł sakramentalnych).
Gdy kard. Robert Sarah, prefekt Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, napisał, że właściwie nic się w tej sprawie nie zmienia, papież w liście do kardynała skomentował, że jest inaczej i że Stolica Apostolska nie będzie niczego narzucała biskupom miejscowym, ale w duchu dialogu rozwiązywała sprawy.

- Czy istnieje napięcie pomiędzy nauczaniem Stolicy Apostolskiej a poszczególnymi episkopatami w sensie rozumienia synodalności, a więc „przyznania” większego znaczenia poszczególnym episkopatom w zarządzaniu Kościołem? O takim napięciu mówiło się w kontekście niedawnego synodu o młodzieży. Przytaczano słowa kard. Martiniego, który zaproponował model Kościoła „synodalnego”, w którym papież nie rządzi już jako „monarcha absolutny”...

- Od początku istnienia konferencji episkopatów można mówić o takim napięciu, i to zarówno między biskupami diecezjalnymi a konferencją episkopatu, jak i episkopatami a papieżem. Sobór Watykański I podkreślił znaczenie prymatu papieża jako przewodnika Kościoła i następcy Piotra. Z kolei po Soborze Watykańskim II zaczęło się eksponować rolę biskupów. Także papież Franciszek skłania się chyba ku przyznaniu większej roli episkopatom.

- Kolejny przykład: nigdy dotąd nie zdarzyło się, aby papież włączył tekst przygotowany przez jedną z konferencji episkopatu – mowa o dokumencie episkopatu Argentyny w sprawie adhortacji „Amoris laetitia” – do Acta Apostolicae Sedis, czyli urzędowego organu Stolicy Apostolskiej, w którym promulgowane jest prawo powszechne dla całego Kościoła. Kanoniści zastanawiają się, jaką rangę papież Franciszek chciał temu dokumentowi nadać. Ale chyba nie może być tak, żeby jedna konferencja nauczała wiernych, którzy są poza jej zasięgiem, którzy nie są powierzeni tym biskupom?

- Okres po Soborze Watykańskim II był dla konferencji episkopatów jakby euforyczny. Panowała powszechna wiara w ich wielką moc. Aż zaczęto pytać: a kimże jest biskup w swojej diecezji, czy on jest tylko wykonawcą decyzji konferencji episkopatu? Czy konferencja pozbawia go tej władzy, którą ma z prawa Bożego jako następca apostołów? Trzeba więc chyba spoglądać na ten problem w duchu realizmu: nie przypisywać konferencjom znaczenia ponad to, które mają, jako praktyczna platforma wymiany poglądów i przejaw kolegialności Kościoła, a jednocześnie pamiętać, że biskupi pracują razem, ale pod przewodnictwem Piotra.
Wskutek działania konferencji episkopatu praktycznie upadły synody plenarne. Jeden w Polsce był w 1936 r., drugi w latach 1991-1999, i prawie nikt o nim nie pamięta, rzadko kiedy przywoływane są jego dokumenty. Ważniejsza jest konferencja episkopatu, bo ona działa na bieżąco.

- Wspomniał Ksiądz wcześniej, że ewolucja konferencji biskupów zapewne jeszcze się nie skończyła. W jakim kierunku pójdzie?

- Być może Ojciec Święty będzie chciał przyznać konferencjom większe uprawnienia? Bo przecież są już sygnały, które można odczytać jako zwiastun takich tendencji.
W mojej ocenie uprawnienia konferencji biskupów są w tej chwili dobrze wyważone. Podstawowym celem konferencji jest wzajemne wspieranie się biskupów w wypełnianiu posługi poprzez wymianę informacji, z uwzględnieniem różnych punktów widzenia. Stanowienie prawa jest zadaniem drugorzędnym i ograniczonym. W niektórych, ściśle określonych sprawach konferencja może stanowić prawo, w niektórych musi to uczynić, ale w wielu nie powinna, gdyż nie może pozbawiać poszczególnych biskupów ich uprawnień.
Są jednak sprawy, które domagają się ujednolicenia przepisów i praktyk na terenie całego kraju. Na przykład: trudno, żeby w jednej diecezji takie święto było obowiązujące, a w drugiej – inne, i żeby w związku z tym obowiązywały różne praktyki. To samo dotyczy przyjmowania sakramentów (np. wieku przystępowania do pierwszej komunii świętej czy bierzmowania), praktyki postnej.

- Bardzo ciekawym tematem wydaje mi się kwestia przegłosowywania przez biskupów stanowiska w jakiejś sprawie, a konkretnie sytuacje, gdy brak jednomyślności...

- W dyrektorium o apostolskiej posłudze biskupów „Apostolorum successores” z 2004 r. mówi się, że jednak biskup powinien podporządkować się głosowi większości, bez upierania się przy swoich poglądach, jeżeli dla wspólnego dobra wiernych istnieje potrzeba wspólnego działania. Po czym jednak następują bardzo interesujące słowa: „W przypadku gdy sumienie nie pozwala mu na przystąpienie do jakiegoś oświadczenia lub rozporządzenia konferencji, powinien rozważyć przed Bogiem wszystkie okoliczności, biorąc pod uwagę także ewentualne publiczne reperkusje takiej decyzji”. Proszę zauważyć, że Stolica Apostolska dopuszcza myśl, że konferencja może łamać sumienie poszczególnego biskupa! To brzmi bardzo poważnie. Widocznie więc w Stolicy Apostolskiej stykano się z takim problemem.
Ważne jest zwrócenie uwagi na ewentualne publiczne reperkusje odcinania się od zdania większości. Jednak ostatecznie ów dokument nakazuje dysydentowi zwrócenie się do Stolicy Apostolskiej o dyspensę, aby móc nie podporządkowywać się decyzji większości podjętej zgodnie z prawem. Dysydenci są więc niemile widziani.

- Przed laty kard. Ratzinger zwracał uwagę na sytuacje, w których swoją indywidualną odpowiedzialność oraz władzę pasterza i nauczyciela biskup składa na konferencję episkopatu. Następnie, „gdy poszukuje się punktu stycznego między różnymi tendencjami, gdy próbuje się wypośrodkować opinię, treść dokumentów pozostaje niepełna i niejasna”. Zdaniem kard. Ratzingera grozi to tym, że głos konferencji może okazać się nieadekwatny do powagi sytuacji. Jak ma się demokracja do prawdy sumienia?

- Prawdy nie ustala się przecież większością głosów. Widać zatem niebezpieczeństwo, jakie może wynikać z nieumiejętnego umiejscowienia konferencji episkopatu. Nieumiejętnego to znaczy nieuwzględniającego, że biskup w swoim Kościele partykularnym jest głową; że biskup odpowiada za swój Kościół. Tymczasem – na co zwraca uwagę kard. Ratzinger – zdarza się, że biskup ceduje swoją odpowiedzialność na ów ogół.
Trzeba więc pamiętać, że tak jak w Kościele jest jeden papież, który stoi na czele Kościoła powszechnego, tak w Kościele partykularnym jest jeden biskup, i to on, pasterz, a nie konferencja episkopatu, odpowiada za diecezję. W swojej diecezji biskup ma pełną władzę wynikającą z tego, że jest następcą apostołów. Skupia w swojej osobie pełnię kościelnej władzy: ustawodawczą, administracyjną i sądowniczą. W Kościele bowiem nie ma Monteskiuszowskiego podziału władzy. Biskup nie jest tylko wykonawcą postanowień konferencji. I to z kolei papież Franciszek wyraźnie akcentował, dając biskupowi prawo do prowadzenia procesu i do sądzenia w sprawach o nieważność małżeństwa w ramach tzw. procesu skróconego.
Do 2015 r. biskupowi nikt wprawdzie takiej władzy „pierwszego sędziego” nie odmawiał, ale dokumenty Stolicy Apostolskiej sugerowały, aby tej władzy nie wykonywał, bo się na tym może nie znać. Fakt, że nie każdy biskup jest ekspertem w dziedzinie procesu kanonicznego, ale to właśnie biskup jest sędzią w diecezji.

***

Ks. dr hab. Piotr Majer - profesor prawa kanonicznego na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie, kierownik Katedry Prawa o Nauczycielskim i Uświęcającym Zadaniu Kościoła, konsultor w Radzie Prawnej KEP, członek Rady Naukowej Centrum Ochrony Dziecka przy Akademii Ignatianum w Krakowie, b. kanclerz Kurii Metropolitalnej w Krakowie.