Słuchając w wielkopostny mglisty ranek poważnej, melancholijnie rozmodlonej fugi Jana Sebastiana Bacha, doznajemy wrażenia uczestnictwa w opłakiwaniu zbliżającej się męki Chrystusa. Bach, człowiek głęboko religijny, wywołuje w nas równocześnie pogodzenie się ze znikomością ziemską. Sama tylko muzyka Starego Mistrza wprowadza nas w głębię rozmyślań wielkopostnych.
Fantazja artystów w przedstawianiu znikomości ziemskiej była zawsze ogromna, a wątkom przemijania, tkwiącym głęboko w podświadomości człowieka, zawdzięczamy wiele arcydzieł.
Nie tylko zresztą same przedmioty-symbole wyrażały tę myśl, ale często efekty koloru, światłocień. Nieraz malarz zestawiał bardzo żywe świetliste kolory z bardzo ciemnym tłem - prawem kontrastu, aby podkreślić radosne piękno, które ulegnie zwiędnięciu, spopieleniu, zniszczeniu - tak jak wszystko, co ziemskie; lub stosował kolory niezmiernie wyciszone, o ograniczonej gamie, monochromatyczne, żeby nie powiedzieć… martwe.
Przywykliśmy do symboli znikomości ziemskiej wyrażanej przez popiół -„proch marny”, którym posypuje się głowy wiernych w Środę Popielcową rozpoczynającą okres Wielkiego Postu. Symbol ten rozpowszechnił się w całym chrześcijańskim świecie. Ale sposoby, jakimi ludzie starali się i starają wyrazić w sztukach pięknych znikomość, marność świata (łac. „vanitas”), są bardzo różne.
Istnieje w malarstwie typ przedstawienia, który wyodrębnił się i na dobre rozwinął w Holandii XVII wieku, nazwany martwą naturą (fr. „nature morte”, ang. „still-life”, niem. „Stilleben” itd.).
Martwa natura - kompozycja zestawionych ze sobą przedmiotów - stała się ulubionym tematem z natury trzeźwych Holendrów, mimo iż naprawdę nie jest ona związana z obserwacją bieżącego życia. Jest to bowiem typowo malarski, chciałoby się rzec - sztuczny układ, chociaż powstały z realnych przedmiotów. To artyści stworzyli go, aby móc przezeń wyrazić wiele treści artystycznych i duchowych.
W zależności od tego, jakich przedmiotów używali do swoich kompozycji, zostały wyodrębnione pewne typy martwych natur. Artyści holenderscy np. upo- dobali sobie szczególnie malowanie kwiatów.
Trudno słowami oddać piękno tych właśnie obrazów, a kwiaty i ich nietrwała uroda bywały często potraktowane jako symbol przemijania, znikomości - „vanitas”. Dla uczytelnienia aluzji zestawiano je czasem z takimi symbolami przemijania, jak: skrywająca się wśród nich gąsienica - symbol zniszczenia, zegar czy opadłe płatki.
I chociaż nauka opisała odrębny typ kompozycji nazwanej właśnie „vanitas” - o ściśle określonych elementach, zawierających m.in. ludzką czaszkę, to kwiaty czasami wyrażały tę samą myśl w sposób bardziej zaszyfrowany, subtelniejszy - swoim przemijaniem, nieuchronnym więdnięciem, swoim malowniczym umieraniem.
Holandia zasłynęła w XVII wieku z hodowli tulipanów. Pięknie o tym mówi Zbigniew Herbert w swojej książce „Martwa natura z wędzidłem” (Wrocław 1993). Czytamy: „Ogromna ilość odmian tulipanów, jakie zdołano wyhodować (w XVII wieku) w Holandii, budzi podziw i oszołomienie”.
Oto kilka ich nazw: „szmaragd”, „królewski agat”, „admirał”, „diana”, „arlekin”, „pstry”, „czerwono-żółty”. W Polsce do dziś używana jest nazwa dla tulipanów o zgrubiałych, manierycznie powyginanych płatkach z nalotami zieleni - „papuzie”.
Innym znowu symbolem przemijania, stosowanym w martwej naturze, były wówczas, w XVII wieku i później, ceramiczne fajki, powstałe z gliny - jak człowiek, często stłuczone i kojarzące się z nietrwałym, ulotnym dymem; jeszcze innym - rozmaite typy pięknych zegarów i zegarków, klepsydry - jako przyrządy mierzące upływający czas, czas ziemskiego żywota; a jeszcze innym - porzucone klejnoty. Innymi wreszcie symbolami były stare księgi, instrumenty muzyczne, zgaszone świece itd.
Istnieją martwe natury przypominające o znikomości ziemskiej, dla wzmocnienia efektu zbudowane z wielu wymienianych elementów wanitatywnych zgromadzonych w jednym dziele, np. namalowany przez hiszpańskiego malarza Antonia de Peredy (1608-78) -„Vanitas vanitatum”.
Wyłaniający się tam z tajemniczego ciemnego tła młodzieńczy anioł, o jakby jeszcze nie do końca zmaterializowanych skrzydłach, ukazuje nam - na podróżnym ozdobnym sepecie (jako mebel podróżny symbolizujący nietrwałość) i na trwałym stole - zgromadzone w malowniczą kompozycję o skomplikowanych powiązaniach symboli i znaczeń przedmioty, takie jak, z jednej strony - globus, ozdobny złoty augsburski zegar, klejnoty, numizmaty, fragmenty zbroi - symbole władzy i posiadania, z drugiej zaś - zwiędłe kwiaty i liczne ludzkie czaszki, wsparte na zamkniętej księdze. Przedmioty te wypełniają ciasną przestrzeń obrazu zawartą między uskrzydlonym aniołem a pierwszym planem, gdzie w centrum uwagi, na krawędzi stołu, ustawiona jest, jak ideowy zwornik kompozycji, wymowna, bez żadnych ozdób, prosta klepsydra.
Patrząc na ten obraz, chciałoby się powiedzieć - wszystko przemija, zgodnie z tytułem obrazu - „vanitas vanitatum”.
Czasami kompozycja „vanitas” pomyślana jest przez malarza w pełnym świetle, czasami w smutnym i groźnym cieniu - np. obraz Willema de Poorter (1636) - „Vanitas”, skomponowany z elementów „wojennych” - fragmentów zbroi, drzewców, sztandarów itp., z dyskretnie umieszczoną, niemal niewidoczną ludzką czaszką, został namalowany w tak zgaszonej tonacji barwnej (poszarzałe brązy, zielenie i ugry), że już sama tonacja wywołuje uczucie smutnej zadumy. Wydaje się nam, że te elementy zbroi, bęben, długie płaszcze, a może i sztandary, drzewce i żołnierski metalowy kubek zostały wyniesione na strych, jak zbroja Don Kichota, i ukazane naszym oczom w swojej marności, aby przypomnieć całą znikomość ziemskiego zwycięstwa.
Istnieje też typ przedstawień świętych (np. Marii Magdaleny, św. Hieronima) z przesłaniem wanitatywnym, trzymających lub kontemplujących czaszkę (owo „memento mori” - pamiętaj o śmierci), a także typ portretów osób świeckich, gdzie często uroda i strój kontrastują z umieszczoną na obrazie czaszką ludzką; lub portretów z bardziej zawoalowaną aluzją - poprzez przedmioty, takie jak klepsydry, zegary - oznajmiające upływanie ziemskiego czasu.
Tak artyści, swoją wrażliwością, przez swe dzieła odkrywają nam wiele prawd, pogłębiając naszą duchowość.