Koniec religii w szkołach?

KS. PIOTR NOWOSIELSKI: - Księże Biskupie, dlaczego wydane w bieżącym roku rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej wywołało niepokój o los katechezy w szkole?

BP MAREK MENDYK: - W dniu 7 lutego br. zostało podpisane rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej ws. ramowych planów nauczania w szkołach publicznych. W ramach tego rozporządzenia, dopiero w paragrafie 4 jest informacja, że w ramach zajęć szkolnych prowadzone są zajęcia z religii. Co prawda wymieniono je w ramach zajęć szkolnych, ale poza tzw. ramówką, czyli jako zajęcia dodatkowe. To oznacza, że odpowiedzialność finansową za realizację tych zajęć przenosi się na samorządy. Ustawa o systemie oświaty określa w art. 7, że szkoła publiczna ma obowiązek zapewnić bezpłatne nauczanie w zakresie ramowych planów nauczania.

- A jaka była dotychczasowa praktyka w tym względzie?

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

- Dotychczas do rozporządzeń wydawane były stosowne załączniki, które regulowały tę sprawę i wprowadzały religię do ramowego planu nauczania. Przy bieżącym rozporządzeniu takiego aneksu nie ma.

- Czy zdarzyło się już, że samorządy odmówiły gdzieś finansowania katechezy szkolnej? Jeśli tak - jaki był tego finał?

Reklama

- Mamy już doświadczenia w funkcjonowaniu samorządów, kiedy to w ostatnim roku, w kilku miejscach w Polsce próbowano wprowadzić odpłatność za zajęcia z religii w przedszkolach. Podjęta została interwencja ze strony Ministerstwa, m.in. przez obecną Panią Minister. Taka sytuacja paradoksalnie nam bardzo pomogła, ponieważ można było zobaczyć, że podobna sytuacja, na większą, szerszą skalę może być ze szkołami publicznymi od 1 września.

- Ksiądz Biskup spotkał się już z obecną Minister Edukacji. Jaki był przebieg tego spotkania i jakie są jego owoce?

- To była spokojna i rzeczowa rozmowa. Przypomnieliśmy o konstytucyjnym prawie rodziców do nauczania i wychowania religijnego i moralnego. Podobnie gdy chodzi o zapis konkordatowy. Także ustawa o systemie oświaty gwarantuje bezpłatny udział w tym przedmiocie, który określa ramowy plan nauczania.
Spotkanie zakończyło się zapewnieniem ze strony Ministerstwa, że jeszcze raz ten dokument zostanie poddany weryfikacji prawnej MEN, i odpowiedni zespół prześledzi go pod kątem zapisów i doświadczeń. Po spotkaniu zostało też przesłane pismo z Sekretariatu KEP, które wprost odwołuje się do tego, by podjąć nowelizację rozporządzenia. Czeka nas posiedzenie Konferencji Episkopatu, a potem Komisji Wspólnej, na których ten temat będzie też podjęty.

- Ostatnio byliśmy świadkami masowego poparcia dla Telewizji Trwam, gdy nie przyznano jej obecności na tzw. multipleksie. Czy o podobne poparcie trzeba będzie wystąpić, jeśli Ministerstwo nie zmieni swej decyzji?

Reklama

- Myślę, że tej sprawy nie można zostawić tylko w gestii biskupów, ale szukamy też szerokiego poparcia społecznego. Myślę tu o laikacie: o Akcji Katolickiej, Stowarzyszeniu Rodzin Katolickich, KSM-ie, młodzieży, niechby podjęli jakieś inicjatywy, które pokażą społeczeństwu i politykom, że to nie jest tak, jak starają się kreować nasze myślenie na temat obecności katechezy w szkole. Od 1995 r. na terenie diecezji legnickiej odwiedziłem wszystkie szkoły. Nigdzie nie spotkałem się z jakąś otwartą niechęcią dla zrozumienia przedmiotu, jakim jest religia. Przeciwnie, wiele razy słyszałem dużo dobrych słów pod adresem katechetów, ich zaangażowania, dyspozycyjności. Wielu nauczycieli mówi: dobrze, że jest religia w szkole, bo to nam pomaga motywować młodzież do ofiarności, do służby na rzecz drugiego człowieka. Podobnie też na tzw. awansach zawodowych wielokrotnie płyną ciepłe słowa pod adresem katechetów, dzięki którym udaje się z młodymi ludźmi podejmować wiele cennych inicjatyw realizowanych przez dobrze działające koła, np. misyjne, koła Caritas, wolontariat, także i to, że są przez katechetów podejmowane działania promujące szkołę. O tym trzeba wszystkim mówić.

- Dzisiaj każda społeczność lokalna szuka oszczędności. Pewnie byłyby trudności w opłacaniu katechetów?

- Tak, to prosta droga do tego, abyśmy sami z tej szkoły wyszli. Ostatnio przedstawiciele władz samorządowych, wójtowie, kontaktują się z proboszczami i powołując się na to rozporządzenie, mówią: może byśmy ograniczyli religię do jednej godziny tygodniowo? Bo my mamy priorytety, musimy w gminie robić drogi, musimy zająć się infrastrukturą, kanalizacją, nie mamy pieniędzy na prowadzenie tego przedmiotu. Chyba że rodzice za to zapłacą. To jest dla nas sytuacja nie do przyjęcia.

- Jednym z argumentów podnoszonych w podejmowanych obecnie dyskusjach na różnych forach, mówi się, że młodzież coraz częściej rezygnuje z katechezy. Czy to jest prawdą?

Reklama

- Proszę pamiętać, że z różnych stron będą płynąć różne prowokacje, żeby zamącić obraz katechezy szkolnej. Jest prawdą, że tej młodzieży w szkołach ponadgimnazjalnych jest trochę mniej. Jest też prawdą, że katecheza jest czasem tak zorganizowana, że młodzi ludzie mają trudności z dojazdem do domów, jeśli ta katecheza jest np. na 7. czy 8. godzinie lekcyjnej. Jest też prawdą, że niektóre media świeckie, środowiska, tworzą tak złą atmosferę wokół nauczania religii, że młodzi podejmują takie decyzje, zwłaszcza jeśli nie mają oparcia ze strony swoich najbliższych.
Ale mogę powiedzieć też, że znam szkoły, gdzie na pytanie na początku roku szkolnego, co młodzież będzie wybierać: religię czy etykę, wybierana jest w 100 proc. religia. To nie jest tak, że młodzież nie chce religii, czy ją ignoruje. Jest to jednak osobny, bardzo złożony problem, na który składa się i klimat wokół nauczania religii, i życzliwości wobec przedmiotu, także osoby nauczającej.

- Co by oznaczało, przy najczarniejszym scenariuszu, usunięcie religii i etyki ze szkół?

- Dziękuję za to pytanie, bo upominając się o lekcje religii w szkole, także upominamy się o etykę, o pewien system wartości w szkole. Nierzadko bywa tak, że jedynym miejscem, gdzie ten młody człowiek może usłyszeć o wartościach, o jakimś budowaniu życia w oparciu o mocny system wartości jest właśnie lekcja religii. To może też być i etyka. My, jako nauczyciele religii, nie boimy się etyki w szkole. Też chcemy, aby ona była. Dziś religia to nie tylko odwołania się do liturgii, Pisma Świętego, do życia moralnego, ale katecheza uczy również humanizmu, uczy, jak być człowiekiem, jak służyć drugiemu człowiekowi, jak motywować go do postawy ofiarności, otwartości, odpowiedzialności. Nie będziemy mieli bohaterów narodowych, jeśli wyrzucimy ze szkoły te miejsca, gdzie buduje się na wartościach.

Po przedstawieniu dwa tygodnie temu postaci św. Franciszka z Asyżu chciałbym dzisiaj opowiedzieć o innym świętym, który należał do pierwszego pokolenia Braci Mniejszych: o Antonim Padewskim czy - jak go się również nazywa - Lizbońskim, nawiązując do miejsca jego urodzenia. Mowa o jednym z najpopularniejszych świętych w całym Kościele katolickim, czczonym nie tylko w Padwie, gdzie wzniesiono wspaniałą bazylikę, w której spoczywają jego doczesne szczątki, ale na całym świecie. Wierni z wielką czcią odnoszą się do jego obrazów oraz figur, przedstawiających go z lilią, symbolem jego czystości, bądź z Dzieciątkiem Jezus na ręku, upamiętniającym cudowne widzenie, o którym wspominają niektóre źródła literackie. Antoni w znaczący sposób przyczynił się do rozwoju duchowości franciszkańskiej dzięki swym wybitnym przymiotom - inteligencji, zrównoważeniu, gorliwości apostolskiej, a przede wszystkim żarliwości mistycznej. Urodził się w Lizbonie w szlacheckiej rodzinie ok. 1195 r. i na chrzcie otrzymał imię Fernando (Ferdynand). Wstąpił do kanoników zachowujących monastyczną Regułę św. Augustyna, najpierw w klasztorze św. Wincentego w Lizbonie, następnie Świętego Krzyża w Coimbrze - renomowanego ośrodka kultury Portugalii. Z zainteresowaniem i zapałem poznawał Biblię i Ojców Kościoła, zdobywając wiedzę teologiczną, którą owocnie wykorzystywał w działalności nauczycielskiej i kaznodziejskiej. W Coimbrze wydarzył się epizod, który w decydujący sposób wpłynął na jego życie: w 1220 r. wystawiono tam relikwie pierwszych pięciu misjonarzy franciszkańskich, którzy udali się do Maroka, gdzie ponieśli śmierć męczeńską. Ich historia zrodziła w młodym Ferdynandzie pragnienie naśladowania ich i postępowania drogą chrześcijańskiej doskonałości: poprosił wówczas o zgodę na opuszczenie kanoników św. Augustyna i zostanie bratem mniejszym. Jego prośba została przyjęta i pod nowym, zakonnym imieniem Antoni on również wyruszył do Maroka. Opatrzność Boża zdecydowała jednak inaczej. Z powodu choroby musiał wrócić do Włoch i w 1221 r. wziął udział w słynnej Kapitule Namiotów w Asyżu, gdzie spotkał też św. Franciszka. Następnie żył czas jakiś w całkowitym ukryciu w klasztorze w pobliżu Forli w północnych Włoszech, gdzie Pan powołał go do innej misji. Wysłany w okolicznościach zupełnie przypadkowych do wygłoszenia kazania z okazji święceń kapłańskich, pokazał, że wyposażony jest w taką wiedzę i dar wymowy, iż przełożeni przeznaczyli go do kaznodziejstwa. Tak oto rozpoczął we Włoszech i we Francji ogromnie intensywną i skuteczną działalność apostolską, by nakłonić sporą liczbę osób, które odeszły od Kościoła, do zmiany decyzji. Był też jednym z pierwszych nauczycieli teologii Braci Mniejszych, jeżeli nie wręcz pierwszym. Rozpoczął swe nauczanie w Bolonii, z błogosławieństwem Franciszka, który, w uznaniu cnót Antoniego, wystosował do niego krótki list, rozpoczynający się tymi słowami: „Podoba mi się, że nauczasz świętej teologii braci”. Antoni położył podwaliny pod teologię franciszkańską, która - uprawiana przez innych wybitnych myślicieli - miała osiągnąć swoje szczyty w postaciach Bonawentury z Bagnoregio i bł. Dunsa Szkota. Kiedy został prowincjałem Braci Mniejszych w Północnych Włoszech, nadal zajmował się kaznodziejstwem, dzieląc je ze sprawowaniem urzędu przełożonego. Gdy skończył misję prowincjała, wrócił w okolice Padwy, dokąd jeszcze kilkakrotnie się udawał. Po niespełna roku zmarł u bram tego miasta - 13 czerwca 1231 r. Padwa, która przyjęła go z miłością i czcią, złożyła mu wieczny hołd czci i pobożności. Sam papież Grzegorz IX - który wysłuchawszy jego kazania, nazwał go „Arką Testamentu” - kanonizował go w 1232 r., również w następstwie cudów, jakie dokonały się za jego wstawiennictwem. W ostatnim okresie życia Antoni zapisał dwa cykle „Kazań”, zatytułowane „Kazania niedzielne” i „Kazania na uroczystości i święta”, przeznaczone dla kaznodziejów i wykładowców teologii z Zakonu Franciszkańskiego. Komentuje w nich teksty Pisma Świętego, prezentowane przez liturgię, wykorzystując patrystyczno-średniowieczną interpretację czterech zmysłów: literackiego lub historycznego, alegorycznego lub chrystologicznego, topologicznego czy moralnego i anagogicznego, który ukierunkowuje ku życiu wiecznemu. Chodzi o teksty teologiczno-homiletyczne, będące odzwierciedleniem żywego przepowiadania, w których Antoni proponuje prawdziwą i właściwą drogę chrześcijańskiego życia. Tak wielkie jest bogactwo nauki duchowej zawartej w „Kazaniach”, że czcigodny papież Pius XII w 1946 r. ogłosił Antoniego doktorem Kościoła, nadając mu tytuł „Doctor Evangelicus”, gdyż z pism tych przebija świeżość i piękno Ewangelii; dziś jeszcze możemy czytać je z wielkim pożytkiem duchowym. W swoim nauczaniu mówi o modlitwie jako związku miłości, która popycha człowieka do słodkiej rozmowy z Panem, przynosząc niewypowiedzianą radość, która łagodnie ogarnia modlącą się duszę. Antoni przypomina nam, że modlitwa potrzebuje atmosfery ciszy, która nie ma nic wspólnego z oderwaniem się od zewnętrznego hałasu, ale jest doznaniem wewnętrznym, mającym na celu usunięcie przeszkód w skupieniu się, spowodowanych przez troski duszy. Według nauczania tego wybitnego doktora franciszkańskiego, modlitwa składa się z czterech niezbędnych postaw, które Antoni określił po łacinie jako „obsecratio”, „oratio”, „postulatio”, „gratiarum actio”. Moglibyśmy je przetłumaczyć następująco: ufne otwarcie serca na Boga, czuła rozmowa z Nim, przedstawienie naszych potrzeb, wysławianie Go i dziękczynienie. W tym nauczaniu św. Antoniego o modlitwie widzimy jeden ze szczególnych rysów teologii franciszkańskiej, którą on zapoczątkował, a mianowicie fundamentalną rolę przyznaną miłości Bożej, która wkracza w sferę uczuć, woli, serca, i będącej także źródłem, z którego wytryska poznanie duchowe, przerastające wszelkie poznanie. Pisze dalej Antoni: „Miłość jest duszą wiary, sprawia, że jest ona żywa; bez miłości wiara umiera” („Kazania na niedziele i święta II”, „Il Messaggero”, Padwa 1979, s. 37). Tylko dusza, która się modli, może dokonać postępów w życiu duchowym: oto uprzywilejowany przedmiot przepowiadania św. Antoniego. Zna on doskonale ułomności ludzkiej natury, skłonność do popadania w grzech, dlatego stale wzywa do walki ze skłonnością do chciwości, pychy, nieczystości oraz do praktykowania cnót ubóstwa i wielkoduszności, pokory i posłuszeństwa, niewinności i czystości. Na początku XIII wieku, w kontekście odrodzenia miast i rozkwitu handlu, wzrastała liczba osób nieczułych na potrzeby ubogich. Z tego też powodu Antoni wielokrotnie wzywa wiernych do myślenia o prawdziwym bogactwie, bogactwie serca, które czyni ich dobrymi i miłosiernymi, i gromadzeniu skarbów dla Nieba. „Bogacze - tak wzywa - zaprzyjaźnijcie się z ubogimi, (...) przyjmijcie ich w swoich domach: to oni, ubodzy, przyjmą was potem w wieczne mieszkanie, gdzie jest piękno pokoju, ufność w bezpieczeństwo oraz obfity spokój wiecznej sytości” (tamże, s. 29). Czyż nie widzimy, Drodzy Przyjaciele, że to nauczanie jest bardzo ważne także dziś, gdy kryzys finansowy i poważne nierówności gospodarcze zubożają wiele osób i stwarzają warunki nędzy? W encyklice „Caritas in veritate” przypominam: „Ekonomia bowiem potrzebuje etyki dla swego poprawnego funkcjonowania; nie jakiejkolwiek etyki, lecz etyki przyjaznej osobie” (n. 45). Antoni, w szkole Franciszka, stawia zawsze Chrystusa w centrum życia i myślenia, działania i kaznodziejstwa. I to jest drugi rys typowy dla franciszkańskiej teologii: chrystocentryzm. Kontempluje ona z upodobaniem i wzywa do kontemplacji tajemnic człowieczeństwa Pana, w szczególny sposób tajemnicy Narodzenia, które wywołują w nim uczucia miłości i wdzięczności dla Bożej dobroci. Również widok Ukrzyżowanego inspiruje w nim myśli o wdzięczności dla Boga i szacunku dla godności osoby ludzkiej, tak iż wszyscy, wierzący i niewierzący, mogą znaleźć w niej to znaczenie, które wzbogaca życie. Antoni pisze: „Chrystus, który jest twoim życiem, wisi przed tobą, abyś patrzył na krzyż jak w lustro. Będziesz mógł tam poznać, jak śmiertelne były twoje rany, których żadne nie uleczyłoby lekarstwo, jak tylko krew Syna Bożego. Jeśli dobrze się przyjrzysz, będziesz mógł zdać sobie sprawę, jak wielka jest twoja godność ludzka i twoja wartość (...). W żadnym innym miejscu człowiek nie może lepiej uświadomić sobie, jak wiele jest wart, jak wtedy, gdy spogląda w lustro krzyża” („Kazania na niedziele i święta III”, str. 213-214). Drodzy Przyjaciele, oby Antoni Padewski, tak bardzo czczony przez wiernych, mógł wstawiać się za całym Kościołem, a zwłaszcza za tymi, którzy poświęcają się kaznodziejstwu. Oni zaś, czerpiąc natchnienie z jego przykładu, niech troszczą się o łączenie mocnej i zdrowej nauki ze szczerą i żarliwą pobożnością i zwięzłością przekazu. W obecnym Roku Kapłańskim módlmy się, aby kapłani i diakoni pełnili pilnie tę posługę głoszenia i aktualizacji Słowa Bożego wiernym, przede wszystkim w homiliach liturgicznych. Niech będą one skutecznym przedstawieniem odwiecznego piękna Chrystusa, właśnie tak jak zalecał Antoni: „Kiedy głosisz Chrystusa, otwiera On twarde serca; gdy wzywasz Go, osładza gorzkie pokusy; gdy myślisz o Nim, rozjaśnia Twoje serce; kiedy o Nim czytasz, nasyca twój umysł” („Kazania na niedziele i święta III”, str. 59).